Chắc hẳn ai trong chúng ta cũng từng gặp một người luôn tỏ ra cực kỳ tự tin về một lĩnh vực nào đó nhưng những gì họ nói lại hoàn toàn sai cơ bản. Đây không phải là sự kiêu ngạo đơn thuần mà rất có thể là biểu hiện của một thiên kiến nhận thức có tên Dunning Kruger.Vậy hiệu ứng Dunning Kruger là gì? Hãy cùng Gen Skill tìm hiểu để tránh rơi vào tình trạng "ảo tưởng sức mạnh" bạn nhé.
1. Hiệu ứng Dunning Kruger là gì?
Dunning Kruger là một hiệu ứng được đặt tên theo hai nhà tâm lý học David Dunning và Justin Kruger, đây là một loại thiên kiến nhận thức mà ở đó, những người có kỹ năng hoặc kiến thức kém trong một lĩnh vực lại có xu hướng đánh giá năng lực của bản thân cao hơn rất nhiều so với thực tế.
Hiểu đơn giản, họ kém đến mức không nhận ra được sự kém cỏi của mình. Sự thiếu hụt kiến thức đã tước đi khả năng tự nhận định khách quan của họ. Nói một cách dí dỏm, đây chính là “người biết ít thì tự tin nhiều, người biết nhiều lại hay lo lắng”. Nói chung là bị "ảo tưởng sức mạnh".
Hãy tưởng tượng bạn mới học guitar được vài tuần và nghĩ mình có thể biểu diễn như một nghệ sĩ chuyên nghiệp - đó là dấu hiệu rõ ràng nhất của hiệu ứng này. Ngược lại, một chuyên gia dày dạn kinh nghiệm có thể lo lắng rằng mình vẫn chưa đủ giỏi, mặc dù trên thực tế là họ đã rất xuất sắc.
2. Vì sao hiệu ứng Dunning Kruger lại diễn ra?
Hiện tượng tâm lý này không xảy ra một cách ngẫu nhiên. Nó bắt nguồn từ những cơ chế phức tạp trong bộ não và quá trình nhận thức của chúng ta.
2.1. Thiếu hụt "Siêu nhận thức" (Metacognition)
Đây là nguyên nhân cốt lõi. Siêu nhận thức là khả năng "suy nghĩ về chính suy nghĩ của mình", tức là khả năng tự đánh giá, giám sát và điều chỉnh quá trình nhận thức. Những người có năng lực kém thường thiếu luôn cả kỹ năng siêu nhận thức này.
Nói cách khác, những kỹ năng cần thiết để làm tốt một việc cũng chính là những kỹ năng cần thiết để nhận ra mình làm chưa tốt. Vì không có "thước đo" nội tại, họ không thể nhìn thấy khoảng cách giữa năng lực thực tế và sự tự tin của họ.
2.2. Sự phức tạp trong việc tự đánh giá
Con người vốn dĩ rất khó để đưa ra một đánh giá khách quan về bản thân. Chúng ta thường có xu hướng tự nhiên là muốn nhìn nhận bản thân một cách tích cực. Hơn nữa, để biết mình đang ở đâu, chúng ta cần có một hệ quy chiếu, một sự so sánh với người khác. Nếu chỉ tiếp xúc với những người có cùng trình độ hoặc kém hơn, chúng ta sẽ dễ dàng rơi vào ảo tưởng rằng mình đã giỏi.
2.3. Hiệu ứng "Trên mức trung bình" (Above-Average Effect)
Hầu hết mọi người đều có xu hướng tin rằng mình thông minh hơn, hài hước hơn và có kỹ năng lái xe tốt hơn mức trung bình. Đây là một thiên kiến tâm lý phổ biến. Hiệu ứng Dunning Kruger có thể được xem là một biểu hiện cực đoan của hiệu ứng này, đặc biệt xảy ra ở người có năng lực thực sự nằm ở nhóm cuối.
3. Tác động của hiệu ứng Dunning Kruger
"Ảo tưởng sức mạnh" không chỉ là một trạng thái tâm lý vô hại. Nó có thể gây ra những tác động tiêu cực và cản trở sự phát triển dài hạn của một cá nhân.
3.1. Cản trở quá trình học tập và phát triển
Đây là tác động nguy hiểm nhất. Khi một người tin rằng mình đã biết tất cả, họ sẽ không còn động lực để học hỏi thêm, không lắng nghe ý kiến từ người khác và không chịu tiếp thu kiến thức mới. Họ sẽ mãi dậm chân tại chỗ trên "Đỉnh cao của sự ngu ngốc" mà không thể tiến bộ.
3.2. Gây ra các quyết định sai lầm
Sự tự tin thái quá dựa trên nền tảng kiến thức rỗng tuếch thường dẫn đến những quyết định sai lầm trong học tập, công việc và cuộc sống. Một sinh viên đánh giá sai năng lực của mình có thể chọn một đề tài quá sức. Một nhà đầu tư mới có thể đưa ra những quyết định tài chính liều lĩnh. Những sai lầm này đều phải trả giá bằng thời gian, tiền bạc và cơ hội.
3.3. Tổn hại đến các mối quan hệ xã hội
Những người bị ảnh hưởng nặng bởi hiệu ứng này thường bị người khác đánh giá là kiêu ngạo, bảo thủ và thiếu tinh thần cầu thị. Họ thường có xu hướng bác bỏ những lời góp ý mang tính xây dựng, gây khó chịu cho đồng nghiệp, bạn bè và làm rạn nứt các mối quan hệ. Không ai muốn làm việc cùng một người không bao giờ chịu thừa nhận mình sai.
4. Cách nhận biết "cái bẫy" của hiệu ứng Dunning Kruger
Để tránh rơi vào cái bẫy của hiệu ứng Dunning Kruger, bạn hãy tự kiểm tra bản thân qua các dấu hiệu sau:
Bạn cảm thấy mình giỏi một lĩnh vực mà chưa từng được kiểm chứng (như tự nhận mình giỏi tiếng Anh nhưng chưa có bằng IELTS).
Bạn thường xuyên đánh giá quá cao hiệu suất của mình trong các bài kiểm tra hoặc nhiệm vụ.
Bạn có xu hướng nghĩ rằng các chủ đề phức tạp thực ra khá đơn giản.
Bạn cảm thấy khó chịu, phòng thủ hoặc thậm chí tức giận khi ai đó đưa ra những lời phê bình mang tính xây dựng.
Bạn tin rằng cách làm của mình luôn là cách tốt nhất và ít khi xem xét các phương án khác.
Bạn không nhận ra được năng lực thực sự của những người là chuyên gia trong lĩnh vực đó.
Lời khuyên: Bạn nên nhờ thầy cô, bạn bè hoặc đồng nghiệp đánh giá về bản thân để có góc nhìn khách quan về khả năng của mình.
5. Top 4 tuyệt chiêu giúp bạn tránh bị "ảo tưởng sức mạnh"
May mắn là không một ai bị "kết án" phải sống mãi với hiệu ứng này. Chúng ta hoàn toàn có thể rèn luyện để trở nên khiêm tốn và tự nhận thức tốt hơn.
5.1. Luôn không ngừng học hỏi
Đây là liều thuốc giải độc mạnh nhất. Càng đi sâu vào một lĩnh vực, bạn sẽ càng nhận ra nó rộng lớn và phức tạp đến nhường nào. Sự hiểu biết sâu sắc sẽ tự động thay thế sự tự tin thái quá bằng một sự khiêm tốn đầy tri thức. Do đó, hãy luôn giữ cho mình một tâm thế của người học trò bạn nhé.
5.2. Chủ động tìm kiếm những lời phê bình mang tính xây dựng
Thay vì né tránh, hãy dũng cảm tìm đến những người giỏi hơn bạn (thầy cô, người đi trước) và hỏi họ: "Em/tôi có thể làm tốt hơn ở điểm nào?". Hãy trân trọng những lời góp ý thẳng thắn, bởi đó chính là những tấm gương giúp bạn soi lại và nhìn rõ những điểm mù của bản thân.
5.3. Thường xuyên tự phản tư và đặt câu hỏi
Hãy tập thói quen tự vấn chính mình. Trước khi khẳng định một điều gì đó, hãy dừng lại và hỏi: "Tại sao mình lại tin điều này là đúng?", "Mình có những bằng chứng nào để chứng minh?", "Liệu có khả năng mình đang sai không?". Quá trình tự phản tư này giúp rèn luyện khả năng siêu nhận thức.
5.4. Thừa nhận rằng "Tôi không biết" là một sức mạnh
Trong một thế giới phức tạp, không ai có thể biết tất cả mọi thứ. Việc dũng cảm nói "Tôi không biết" không phải là dấu hiệu của sự yếu kém mà là biểu hiện của sự tự tin và trí tuệ. Nó sẽ giúp bạn mở ra cánh cửa cho việc học hỏi và nhận được sự giúp đỡ từ người khác.
6. Các câu hỏi thường gặp
Hiệu ứng Dunning Kruger ảnh hưởng thế nào đến sinh viên?
Hiệu ứng này sẽ khiến sinh viên tự tin thái quá và dẫn đến sự chuẩn bị thiếu kỹ lưỡng. Chẳng hạn, bạn nghĩ môn Văn dễ nên không ôn bài kỹ, nhưng lúc làm kiểm tra thì lại phân tích chưa đúng. Ngoài ra, nó còn gây áp lực khi bạn nhận một nhiệm vụ vượt khả năng, ví dụ như dẫn dắt một dự án nhóm mà lại không đủ kỹ năng.
Làm sao để biết mình đang gặp hiệu ứng Dunning Kruger?
Theo đó, hãy kiểm tra xem liệu rằng bản thân bạn có đang tự đánh giá mình giỏi mà chưa được kiểm chứng không, ví dụ như tự nhận giỏi lập trình nhưng chưa viết nổi một ứng dụng. Bạn có thể nhờ bạn bè, thầy cô đánh giá khách quan để giúp bạn phát hiện lỗ hổng kiến thức của mình.
Làm thế nào để khắc phục hiệu ứng Dunning Kruger?
Để không bị mắc bẫy của hiệu ứng Dunning Kruger, bạn hãy rèn luyện tư duy phản biện, học hỏi không ngừng và chấp nhận sự phản hồi từ người khác. Ngoài ra, bạn cũng nên đọc sách, tham gia các khóa học và lắng nghe ý kiến từ người có kinh nghiệm sẽ giúp bạn nhận ra điểm yếu của bản thân mình.
Vì sao người giỏi lại hay tự nghi ngờ bản thân?
Người giỏi hay tự nghi ngờ vì họ nhận thức rõ sự phức tạp của lĩnh vực mà mình đang theo đuổi. Từ đó, họ sẽ cảm thấy bản thân mình vẫn còn nhiều điều cần phải học. Chẳng hạn, một lập trình viên chuyên nghiệp luôn biết có vô số công nghệ mới nên họ luôn kiểm tra lại kiến thức.
Đây chính là nghịch lý của hiệu ứng Dunning Kruger: Người biết nhiều sẽ thấy rõ giới hạn của mình. Tự nghi ngờ bản thân một cách hợp lý sẽ thúc đẩy họ phát triển hơn nhưng không nên để nó khiến bản thân cảm thấy tự ti.
Có thể tránh hoàn toàn hiệu ứng Dunning Kruger không?
Không thể tránh hoàn toàn nhưng bạn vẫn có thể giảm tác động bằng cách xây dựng thói quen học hỏi và tự đánh giá. Ngoài ra, bạn cũng nên đặt mục tiêu cải thiện từng bước cho bản thân để trở nên khiêm tốn và tiến bộ hơn.
Hiệu ứng Dunning Kruger effect là một “cái bẫy” tâm lý mà bất kỳ ai cũng có thể gặp, thế nhưng điều quan trọng là làm sao để nhận ra và khắc phục nó. Gen Skill mong rằng bạn đã hiểu hơn về hiệu ứng này để tránh bị "ảo tưởng sức mạnh".
